Οκτώβριος 1917

Οκτώβριος 1917

Τον Οκτώβριον του 1917 ότε άρχισε ο Ρωσικός στρατός να οπισθοχωρεί ευρέως διεδόθη ότι θα φθάσουν Καυκασιανά στρατεύματα δηλ. Γρουφίνοι Αρμένιοι και Έλληνες να αντικαταστήσουν τα Ρωσικά και θα εξακολουθεί ο πόλεμος. Εγένοντο δε συστάσεις εις τα Ελληνικά χωριά όπως οργανωθούν και εν καιρώ να είναι έτοιμοι. Φεύγοντες οι Ρώσοι εκ Τραπεζούντος άφησαν όλες τις αποθήκες πολεμοφοδίων και τροφίμων ανοιχτές και έτσι ο κόσμος καθημερινώς κουβαλούσε στα χωριά όπλα και εφαντάζετο και περίμενε πότε θα φτάσει ο αναμενόμενος στρατός. Ούτως εχόντων των πραγμάτων, οι Σανταίοι μακριά όντες εκ της Τραπεζούντος και χειμώνας εξ άλλου και απομονομένοι πανταχόθεν έκριναν καλόν όπως οργανωθούν και αυτοί και να επικοινωνήσουν με την Τραπεζούντα και να είναι ενήμεροι της καταστάσεως. 

Δεκέμβριος 1917

Δεκέμβριος 1917

Ούτω λοιπόν την 15^ην Δεκεμβρίου του 1917 συνήλθε εις Κοσλαράντων Γενική Συνέλευση των Σανταίων ήτις διήρκεσε τρεις ημέρας. Απεφασίσθη όπως καταγραφούν όλα τα όπλα και πολεμοφόδια και ευρέθησαν όπλα περίπου εκατόν ογδοήκοντα φυσίγγια δε ήσαν πάρα πολλά καθώς χειροβομβίδες δυναμίτης κ.τ.λ.. Εκρίθη σκόπιμον όπως με το υλικόν αυτό γίνει αντίστασης σε κάθε εισβολήν ή επιδρομήν των Τούρκων. Εις τας συνεδριάσεις αυτάς εξελέγη και η διοικούσα επιτροπή αποτελουμένη με πρόεδρον τον Θεοδόσιον Χειμωνίδην, Γραμματεύς Ιωάννης Κουφατσής, Ταμίας Ισαάκ Κούρτογλου και σύμβουλοι Αβραάμ Καλαϊτσίδης και Χρήστος Σεβαστίδης. Επίσης εξελέγησαν και οπλαρχηγοί από κάθε χωριό οίτινες θα ήσαν υπεύθυνοι της διοργανώσεως των οπλιτών. Ως Γενικός Οπλαρχηγός εξελέγη ο Ιωάννης Σπαθάρος, Οπλαρχηγοί δε εις Ισχανάντων ο Ιωάννης και Ευκλείδης Κουρτίδης, Πινατάντων ο Ιωάννης Τριανταφυλλίδης, Τερζάντων ο Ιωάννης Ζαχαρίδης, Κοσλαράντων ο Ιωάννης Ορφανίδης, Ζουρνατσιάντων ο Αβραάμ Καλαϊτσίδης και Πιστοφάντων ο Χρήστος Σεβαστίδης. Την 18^ην απεφασίσθη όπως γίνει μία εκδρομή πολλών οπλιτών μέχρι Φτελένια ίνα και εκεί διορισθούν οπλαρχηγοί εις Κοπαλάντων και Υπαπαντή και να έχουν συνδέσμους με τα χωριά δια να μη πάθουν κανένα κακόν ως εκ της θέσεώς των διότι αυτοί εσυνόρευαν με τα Τουρκικά χωριά. Επίσης απαγορεύθηκε και ο άσκοπος πυροβολισμός όπως συνέβαινε καθημερινώς και ότι αν παρουσιάζετο καμία ανάγκη θα ερίχνοντο τρεις πυροβολισμοί σημαίνοντες κίνδυνον. Εκρίθη καλόν όπως από κάθε χωριό μαζευτούν εις Τερζάντων οι οπλίται και το πρωί εκείθεν γίνει η εκκίνησις προς Φτελένια όπως και έγινε. Πηγαίνοντες συνηντήσαμε εις τον δρόμον Τούρκους πολλούς φέρνοντες στην Σάντα προς πώλησην φασόλια καλαμπόκια και διάφορα άλλα τρόφιμα. Μόλις κατεβήκαμε εις το Γεφύρι Κοπαλάντων συνηντήσαμε πολλούς δικούς μας Σανταίους άνδρες και γυναίκες οίτινες ήρχοντο εκ Τραπεζούντος και τους οποίους οι Τούρκοι ελήστευσαν εις το βουνό της Σίμωνας και τους πήραν ότι είχαν και τους άφησαν σε κακά χάλια. Βιαστικά ανεβήκαμε εις Κοπαλάντων διορίσαμε αρχηγόν εκεί τον Χριστόφορον Καϊταλίδην και φύγαμε δια Υπαπαντήν όπου και εκεί διορίσθη αρχηγός ο Ιωάννης Χαριάδης και αφού τους εδόθησαν αι σχετικαί οδηγίαι φύγαμε δια τα χωριά. Το πάθημα όμως των δικών μας δεν μας άφησε ασυγκίνητους και απεφασίσαμεν να εκδικηθούμε όθεν τρεις τέσσαρες συνενοηθέντες εζητήσαμε από του Γεν. Οπλαρχηγού Ι. Σπαθάρου όστις ήτο μαζί μας να μας επιτρέψει και την άλλην ημέραν που θα εγύριζαν οι Τούρκοι εκ της Σάντας να τους ανταποδώσομε τα ίδια. Η άδεια μας εδόθη αλλά με την υπόσχεσην να μην πάμε πολλοί και να μην το μάθει κανείς έστω και Σανταίος οπλίτης. Βράδυ φθάσαμε στα χωριά και την ίδια νύχτα ξεκινήσαμε πέντε παιδιά και κατά τα ξημερώματα εφθάσαμε πάλιν εις Φτελένια και εστήσαμε καρτέρι εις την τοποθεσίαν Κουτήτα γεφύρι εις ξεραντήρια και περιμέναμε. Μόλις το μεσημέρι βλέπομε να έρχονται οι Τούρκοι με τα ζώα τους αφού τους εληστεύσαμε κ΄ημείς ετραυματίσαμε και τρεις με μαχαίρας και τους αφήσαμε σε κακά χάλια. Έκτοτε οι Τούρκοι δεν ήρχοντο στην Σάντα αλλά ούτε κ΄ημείς κατεβαίναμε στα χωριά τους. Μόνον από το βουνό της Γαλίανας πηγαίναμε εις Τραπεζούντα όταν επέτρεπε ο καιρός. Απεκλήσθημεν εις τα χωριά και η μόνη δουλειά μας ήτο πώς να διοργανωθούμε καλύτερα και να στήσομε φυλάκια σε διάφορα μέρη και να φυλάμε νύχτα και μέρα. Όλα τα χωριά εφρουρούντο κανονικώς και επί πλέον καθημερινώς δέκα οπλίται εστέλνοντο εις Φτελέν όπου είχε Κεντρικόν φυλάκιον και διενυκτέρευαν φυλάγοντες μέχρι το πρωί οπότε τους αντικαθιστούσαν άλλοι. Κατά την 15 Ιανουαρίου οι Τούρκοι μη γνωρίζοντες τι εγίνετο στην Σάντα έστειλαν μίαν γυναίκα με ένα παιδάκι προς κατασκοπίαν αλλά συνελήφθησαν εις Φτελέν και αφού κατόπιν ανακρίσεως εμάθωμεν τον σκοπόν της ελεύσεώς των εξυλοκοπήθησαν γερά και αφέθησαν ελεύθεροι. Πάντως το ηθικόν των Σανταίων ήτο πολύ υψωμένον διότι ψευδείς ειδήσεις έφθανον εκ Τραπεζούντας ότι ακόμη περιμένεται ο στρατός και ότι η Κων/πολις κατελήφθη υπό των Άγγλων και διάφοραι άλλαι φήμαι.

Ιανουάριος 1918

 Ιανουάριος 1918

Την 25^ην Ιανουαρίου του 1918 από πυροβολισμούς εις Φτελέν αντελήφθημεν ότι κάτι το σοβαρόν γίνεται εκεί και αμέσως εντός μίας ώρας καταβαίνομεν εκεί και από το φυλάκιον μαθαίνομε ότι πολλοί Τούρκοι Τσετέδες κυκλώσαντες το χωρίον Κοπαλάντων από τα ξημερώματα πυρ ομαδόν ακούγονται εκατέρωθεν. Δεν χάνομε καιρόν τροχάδην εφθάσαμε εις Υπαπαντήν (δεν πήγαμε κατ΄ευθείαν διότι δεν γνωρίζαμε σε τι σημεία βρίσκονται οι Τούρκοι) και ο δε εκείθεν φθάνομε εις τοποθεσίαν Μουσά λεγόμενον απέναντι του χωρίου Κοπαλάντων οπόθεν βλέπομε Τούρκους να λεηλατούν το χωριό ενώ οι λίγοι οπλίται πού βρίσκοντο εκεί αμύνοντο εκ των οικιών καθώς και αι γυναίκες. Μόλις αρχίσαμε ημείς πυρ ομαδόν εναντίον τους και βλέποντες οι Τούρκοι ότι έφθασεν δύναμις εκ Σάντας εγκατέλειψαν τας θέσεις των και άρχισαν να οπισθοχωρούν. Μέχρι το μεσημέρι η μάχη διαρκούσε σφοδρά εκατέρωθεν. Μόλις οι πυροβολισμοί αραίωσαν λίγο κατεβήκαμε μέσα στο χωριό και μόλις μας είδαν οι κάτοικοι από την χαράν τους δεν ήξεραν τι να κάνουν. Εις την μάχην εφονεύθησαν ο Χριστόφορος Σισμανίδης γέρων μετά των υιών του Γεωργίου και Μιχαήλ Παντελής Κοπαλίδης ετραυματίσθη. Εκ των Τούρκων όπως πληροφορηθήκαμε δέκα τέσσαρες σκοτωθήκαν και δύο τραυματίσθηκαν.
 Εμείναμεν πέντε ημέρας εις Κοπαλάντων φυλάγοντες όπως εκκενώσουν το χωριό και φύγουν στην Σάντα διότι ήτο πολύ κοντά σε Τούρκικα χωριά και ως εκ τούτου ήτο αδύνατον να γλιτώσουν. Επίσης και το χωριό Υπαπαντή διετάχθη να εκκενωθεί όπως και έγινε και έτσι όλη η δύναμις συνεπτύχθη εις την Σάντα. Την τελευταίαν ημέραν κατεβήκαμε κάτω στο ποτάμι να δούμε αν άφησαν πράγματα οι Τούρκοι φεύγοντες. Μόλις μας είδαν όμως από το αντικρινό Τούρκικο χωριό Ισχάν ενόμισαν ότι θα τους επιτεθούμε και αμέσως έγινε ένας πανικός που δεν περιγράφεται. Άνδρες γυναίκες και παιδιά ρίχθηκαν στους δρόμους και στο δάσος φωνάζοντες και κλαίγοντες τα δε ζώα τους αδέσποτα μέσα στο χωριό έτρεχαν εδώ κ΄εκεί διότι τα βγάλανε από τους στάβλους να τα φυγαδεύσουν αλλά ο φόβος και ο πανικός τους έκανε να τα εγκαταλείψουν και να φύγουν. Το ίδιον συνέβη και εις το χωριό Αγρίδ και όλοι οι κάτοικοι φοβισμένοι κατέβησαν εις Γουλιτσιάντων και μετά δύο ημέρας εγύρισαν στα σπίτια τους. Αργότερα ενθαρηθέντες και μόλις είδαν ότι τα δύο χωριά εκκενώθησαν άρχισαν να χαλνούν και να κάψουν τα σπίτια. 

Φεβρουάριος 1918

Φεβρουάριος 1918

Την 18^ην Φεβρουαρίου ο Πολυχρόνιος Σπυριδόπουλος κατέβηκε με δύο άλλους εις Φτελέν να ιδεί αν ήλθαν και εκεί Τούρκοι πλησιάζοντας όμως βλέπει μερικούς να τριγυρνούν στο σπίτι του έρημον βέβαια και εν τέλη να το βάλουν φωτιά πλησιάζει μέσ΄από το δάσος και πυροβολεί και σκοτώνει έναν Τούρκον και γυρίζει πάλιν στο χωριό. Εν τω μεταξύ εμάθωμεν ότι οι Ρώσοι έφυγαν όλοι και οι Τούρκοι κατέλαβαν την Τραπεζούντα και ότι επρόκειτο να έλθουν και στην Σάντα διότι μόνον εδώ υπήρχε αντίστασης. Την ίδιαν ημέραν εστάλησαν εις Κιμισλή τρεις ώρες μακριά της Σάντας έξη οπλίται να παρακολουθούν τον δρόμον. Φθάσαντες δε το απόγευμα φέρουν την είδησην ότι έρχεται ένας Τούρκος αξιωματικός και πέντε στρατιώτες μαζί με τον καθηγητήν Φίλιππον Χειμωνίδην και τον Κων/τίνον Σιδηρόπουλον προς κατάληψην της Σάντας. Αμέσως ειδοποιούνται όλα τα χωριά. Και πολλοί οπλίται φθάνομε εις το Φουρνόπον να τους αντικρίσωμεν και να μάθωμεν τι είναι ο σκοπός των πριν μπαίνουν μέσα στο χωριό. Προηγούντο ο Χειμωνίδης και ο Σιδηρόπουλος και οίτινες μας εκοινοποίησαν ότι εις Τραπεζούντα απεκατεστάθη η τάξις και ότι αυτούς τους στέλνει ο μητροπολίτης Χρύσανθος μαζί με τον αξιωματικόν και τους στρατιώτας και ότι να μη κάνομε καμίαν αντίστασην διότι είναι περιττόν αφού εματαιώθη το ζήτημα του στρατού του Καυκάσου και ότι κάθε αντίστασης θα κατέληγε εις βάρος μας. Τη αποφάση λοιπόν των κατοίκων αποσυρόμεθα ημείς οι οπλίται και ο αξιωματικός ήλθε και κατέλυσε εις Ισχανάντων. Την ίδιαν βραδιά έφθασε και ο Ζαχαρίας Γιαμάκς από την Λειβεράν απεσταλμένος του μητροπολίτη Ροδοπόλεως Κυρίλλου. Πάντες οι οπλίται εκτός ολίγων τινών απεσύρθημεν εις το δάσος και εμείναμε εκεί να δούμε πώς θα εξελιχθούν τα γεγονότα και αναλόγως να αποφασίσομε την επομένην. 19^η Φεβρ. Μόλις τα γύρω χωριά έμαθαν ότι ήλθε στην Σάντα Τούρκος αξιωματικός και στρατιώται αμέσως παρουσιάσθησαν μερικοί Τούρκοι εις τον αξιωματικόν Φαϊκ μπέην λεγόμενον και επί ώρας ολοκλήρους είχαν συνέντευξην μαζί του. Ως φαίνεται εκ των υστέρων θα συνεφώνησαν να έλθουν και εις Σάνταν πολλοί Τσετέδες δια να λεηλατήσουν τα χωριά διότι αυτό ήτο το σύστημά τους μετά την φυγήν των Ρώσων. Δεν άφησαν σώον κανένα Ελληνικόν χωριό όλα τα είχαν ερημώσει και μόνον έμεινε η Σάντα διότι μετά την δοκιμήν των εις Κοπαλάντων πια δεν ετόλμησαν να πατήσουν πόδι. Αν και ήτο ο αξιωματικός και λίγοι στρατιώται πάλιν εφοβούντο και απεφάσισαν όπως δια δόλου εισχωρήσουν στα χωριά και αργότερα δεν θα είχαν ανάγκην. Διότι η Σάντα ως εκ της τοποθεσίας της και επί πλέον του χειμώνος δια της βίας ήτο αδύνατον να εισχωρήσουν μέσα στα χωριά. Μαζί με τους επισκεφθέντας τον αξιωματικόν Τούρκους ητο και ο Χελήμ Κιουλόγλους εκ Μούκουζης αρχηγός Τσετέδων όστις κατήγγειλε εις τον αξιωματικόν ότι οι αδελφοί Ευκλείδης και Κωνσταντίνος Κουρτίδης είναι υπαίτιοι και διοργανωταί των Σανταίων διότι είχε προηγούμενα μαζί μας και ήθελε δια του τρόπου αυτού να μας συκοφαντήσει στην Κυβέρνησην και να εκδικηθεί. 

21._ Ήλθαν δύο τρεις αγγελιοφόροι Τούρκοι και ανέφεραν εις τον Φαϊκ μπέην ότι εις τον άγιον Ιωάννην τοποθεσίαν μίας ώρας κάτωθεν της Σάντας ήλθαν μερικοί επίσημοι Τούρκοι και ζητάν να κατεβεί ο αξιωματικός μέχρι εκεί και να τους οδηγήσει στα χωριά.
 Οι Σανταίοι εκ της ειδήσεως αυτής υποψιασθέντες εζήτησαν από τον αξιωματικόν να έρχονται μαζί του δύο τρεις από αυτούς δια να ιδούν περί τίνος πρόκειται. Εδέχθη προθύμως και αμέσως έστειλε πίσω τους αγγελιοφόρους συνεννοηθείς μετ΄αυτών τι πρέπει να κάνουν. Και όταν κατέβηκε αυτοί με τους Σανταίους εις τον Άγ. Ιωάννην βρήκαν εκεί καμία δεκαριά Τούρκους οπλισμένους οίτινες τους έδωσαν μίαν επιστολήν ως διαταγήν δήθεν εκ Τραπεζούντος να τους παραλάβει και αυτούς ως ενίσχυσήν του. Ενώ μέσα στο γύρο δάσος εκρύπτοντο τριακόσιοι Τσετέδες δίχως να φαίνονται και το οποίον εγνώριζε ο Φαϊκ μπέης. Γυρίζει πίσω στους Σανταίους να ειδοποιήσουν στα χωριά να είναι ήσυχοι διότι δεν είναι τίποτε και αυτός με τους τριακόσιους Τσετέδες έρχεται και μπαίνει μέσα στα χωριά και έτσι επιτυγχάνει τον σκοπόν του και αμέσως τους διαμοιράζει σ΄ όλα τα χωριά. Τότε οι Σανταίοι κατάλαβαν περί τίνος πρόκειται και τι τους περιμένει αλλά ήτο αργά πλέον. Οι περισσότεροι εκ των οπλιτών αμέσως απεσύρθησαν εις τα δάση όσοι δε εφοβούντο τις κακουχίες και το κρύο έμειναν στα χωριά δια να υποστούν το μοιραίον. Μεταξύ των Τσετέδων ήτο ένα παιδί παλαιός μας φίλος Ουζούν ογλού Αλή Οσμάν λεγόμενος όστις μυστικώς μας ειδοποίησε ότι ο Ευκλείδης και ο Κων/τίνος Κουρτίδης να μη παρουσιασθούν διότι θα τους σκοτώσουν. Και ότι υπάρχει κατάλογος προγεγραμμένων μεταξύ των οποίων πρώτοι είναι αυτοί. Ως εκ τούτου ημείς μαζί με λίγους ακόμη οίτινες μας ηκολούθησαν πήγαμε βαθύτερα στο δάσος εις Άσπρα λιθάρια. Εν τω μεταξύ έφθαναν προς ημάς απεσταλμένοι όπως πάμε στα χωριά και παραδώσομε τα όπλα ηδέ άλλως θα κακοπάθωμεν Και αυτοί οι ίδιοι οι Σανταίοι μας συνεβούλευον να παραδοθούμε ημείς όμως γνωρίζοντες τους σκοπούς των τους μεν Σανταίους εστείλαμε πίσω και ειδοποιούσαμε στους Τούρκους να κάνουν ότι θέλουν αλλά εμάς μόνον δεν θα επιτύχουν να βάλουν στο χέρι. Πολλοί εκ των συντρόφων μας απεφάσισαν και πήγαν στα χωριά δια να παραδοθούν πολλούς όμως από αυτούς αφοπλίσαμε και τους στείλαμε δίχως όπλα. Και εμείναμε μόνον οι εξής : Ευκλείδης Κουρτίδης Κων/νος Κουρτίδης Θεόδωρος Κουρτίδης Δημήτριος, Δαμιανός και Νικόλαος Τσιρίπ, Πολυχρόνιος Σπυριδόπουλος Γεώργιος Πηλείδης Χαράλ. Σισμανίδης Γεώργιος και Παναγιώτης Καλαϊτσίδης Ιωάννης Ξανθόπουλος Κοσμάς Γαρατσιάλ Φίλιππος Εφραιμίδης Ιωάννης και Χρήστος Χαρτοματσής Κων/νος και Βασίλειος Σωτηρόπουλος Φωκίων Σπυριδόπουλος Χαράλ. Ποροζάν και τέσσαρες γυναίκες. Καθημερινώς νύκτα στέλλομε παιδιά στα χωριά από διάφορα μονοπάτια δια να προμηθευτούμε όσο το δυνατόν περισσότερα τρόφιμα δια να μη μένωμεν νηστικοί εν ώρα ανάγκης. Μας συνεκίνησε πολύ ένα γράμμα του δημοδιδασκάλου Γεωργίου Εφραιμίδου όστις με μελανά χρώματα περιέγραφε την κατάστασην και συνιστούσε οπωσδήποτε να μη παρουσιασθούμε και εν καιρώ να εκδικηθούμε. Στο τέλος της επιστολής του έγραφε και τρία τραγούδια τα εξής :        

Αναθεμά σε ήλιε που φεύγεις και κοιμάσαι        

Τον χρυσό Καπετάνιο μας καθόλου δεν λυπάσαι        

Αν αρωστή και δεν μπορεί λόγγους βουνά να τρέξει        

πάνω στους Τούρκους τα σκυλιά αίμα φωτιά να βρέξει        

Ντροπή σου ήλιε χρυσέ του ουρανού φανάρι        

Την λάμψη σου πως έκλεψε το άτιμο φεγγάρι 

Αυτά ήσαν σχετικά διότι την εποχήν αυτήν ο Ευκλείδης ήτο άρρωστος είχε πληγάς στα πόδια του. 

25._ Ο Δαμιανός Τσιρίπ και δύο ακόμη από το λημέρι ξεκίνησαν δια τα χωριά και πριν ανεβούν εις τον λόφον του Κρέν έναντι του λημεριού μας συνεπλάκησαν με τους Τσετέδες οίτινες τριακόσιοι τον αριθμόν ήρχοντο να μας συλλάβουν δήθεν.
 Μετά τους πρώτους πυροβολισμούς τα παιδιά φύγαν προς ημάς ενώ οι Τούρκοι εξακολουθούν να έρχονται. ήτο δε κατά την ημέραν αυτήν ομίχλη πυκνή και δεν βλέπαμε τίποτε αν και ευρίσκοντο εις απόστασην βολής από ημάς επειδή όμως γνωρίζαμε το μέρος καλώς αρχίσαμε πυρ ομαδόν προς την κατεύθηνσήν των καθώς και εκείνοι προς ημάς και έτσι επί ημίσιαν ώραν εξακολουθούσε η μάχη οπότε οι Τούρκοι οπισθοχωρούντες έφυγαν προς τα χωριά. Κατά την μάχην ο Φωκίων Σπυριδόπουλος και Κων/νος Σωτηρόπουλος αποχωρησθέντες από ημάς κατά λάθος και μείναντες μόνοι έκρυψαν τα όπλα τους στο δάσος και αυτοί νύχτα πήγαν στο χωριό. 

26._ Ήλθαν μαζί μας ο Ματθ. & Γεώργιος Εφραιμίδης ο Χριστ. Σπυριδόπουλος και Ισαάκ Κοστικίδης οίτινες μαζί με πολλούς άλλους ήσαν εις Χάρτ οτεν και όταν ημείς προ τριών ημερών φύγαμε από εκεί τους συνεβουλεύσαμε να έρχονται μαζί μας όλοι διότι εκεί κοντά στα χωριά η θέση των ήτο επικίνδυνος. Αλλά αυτοί δεν εσυμφώνησαν μαζί μας και έμειναν. Και ακριβώς κατά την χθεσινήν ημέραν ενώ ήρχοντο οι Τσετέδες προς ημάς τους αντελήφθησαν εκεί και περικυκλώσαντες αυτούς μερικούς συνέλαβον άλλοι δε διαφυγόντες έφθασαν στα χωριά αφήνοντες τα όπλα τους αυτοί δε οι τέσσαρες ήλθαν προς ημάς.
 Επειδή δεν είχαν μαζί τους αρχηγόν πεπειραμένον και οι ίδιοι αμαθείς έπαθαν την πανωλεθρίαν αυτήν. Κατά το βράδυ έφθασαν και οι αποχωρησθέντες Φωκίων Σπυριδόπουλος & Κων/νος Σωτηρόπουλος από το χωριό και φέρναν τας εξής πληροφορίας. Ότι, οι εν Χαρτοτή συνελήφθησαν και εφυλακίσθησαν. Τον δε Περικλήν Κουφατσήν αφού τον εξυλοκόπησαν καλώς τον πήραν και πρόστιμον χίλια πεντακόσια ρούβλια ως πρόστιμον ως αρχηγόν των ανταρτών. Επίσης λέγουν ότι κατά την χθεσινήν σύγκρουσην εσκοτώθη ένας Τούρκος τον οποίον δεν έφεραν εις Σάντα αλλά τον έφεραν εις τα Τούρκικα χωριά. Και μία σφαίρα έσχισε την ζίπκαν του Σεϊτ αγά αρχηγού των Τσετέδων και όστις φοβηθείς διατάζει οπισθοχώρησην ειπών εις αυτούς "Ουσιακλάρ ποζουλτίκ, κερί Κάτσιουνιζ". Και μία σφαίρα εκτύπησε στο τουφέκι ενός άλλου και το αχρήστευσε. Και έτσι κακήν κακώς έφθασαν εις τα χωριά. Δικαιολογηθέντες εις τον αξιωματικόν όστις δεν ήτο σύμφωνος δια την σύγκρουσην αυτήν διότι ενόμιζε να φέρει καλύτερα αποτελέσματα δια του καλού τρόπου και δια του δόλου ενώ οι Τσετέδες επέμειναν λέγοντες ότι εντός δύο ωρών θα μας πάνε προς αυτόν χειροδέσμιους. Ότι οι αντάρται δεν είναι μόνον οι Σανταίοι αλλά έχουν μαζί τους τακτικούς στρατιώτας Γρουζίνους και Αρμενείς και ότι είναι πάρα πολλοί. Εξύλισαν και εφυλάκισαν και τον Ιωάννην Κουρτίδην εις τον οποίον είχε γράψει ο Ζαχαρίας Γιαμάκ να έρχεται εις το χωριό και να παραδοθεί και να μην φοβηθεί διότι ο ίδιος τον γλιτώνει ηδέ άλλως μπορεί να κακοπάθει. Ο Ζαχαρίας αυτός όστις ήλθε από την πρώτην ημέραν ήτο απεσταλμένος εκ Λειβεράς του μητροπολίτου Ροδοπόλεως Κυρίλλου όστις τον καιρόν εκείνον ευρίσκετο εν διαστάσει με τους Σανταίους οίτινες ούτε τον ανεγνώριζον και ούτε τον επλήρωναν. Και προς εκδίκησην συνεννοηθείς με τους αρχηγούς των Τσετέδων έστειλε και τον Ζαχαρίαν γραμματέαν της Μητροπόλεως και ως Σανταίος και αυτός θα έκανε την προπαγάνδαν του να μη φέρουν αντίστασην και να παραδοθούν όλοι. Και μόλις έφθασε στην Σάντα τον διορίσανε Μουδούρην δια να έχει και περισσότερο κύρος και δια να επιτύχει περισσότερα πράγματα. Τα της συνεννοήσεως Μητροπολίτη και Τσετέδων αργότερα τα εξακριβώσαμε από τους ίδιους Τούρκους οίτινες ετύγχανον μερικοί προσωπικοί φίλοι μας και οίτινες ευρίσκοντο εις Λειβεράν. 

27._ Αλλάξαμε το λημέρι και πήγαμε εις το Σπήλαιον Ουζούν σίρτ το οποίον ήτο εις ασφαλές μέρος και εχωρούσε πολλούς και ήτο πολύ θερμόν. Τα τρόφιμά μας ετελείωσαν και στείλαμε μερικούς εις Υπαπαντήν δια να φέρουν μερικά λάχανα από τους κήπους και άλλα τρόφιμα που είχαν κρυμμένα οι κάτοικοι όταν έφυγαν στην Σάντα. Συνεκρούσθησαν με μερικούς Τούρκους οίτινες ήλθαν εκεί από τα γύρω χωριά προς λεηλασίαν. Το βράδυ έστειλαν μερικά λάχανα και φασόλια.

Μάρτιος 1918

Μάρτιος 1918

1._ Επεράσαμε την ημέραν σχεδόν νηστικοί και το βράδυ εστάλησαν ο Δαμιανός Τσιρίπ και ο Γεώργ. Καλαϊτσίδης στα χωριό όπως φέρουν τρόφιμα και ειδήσεις. Εβάλαμε τα λάχανα εις την φωτιά εντός ενός τενεκέ δια να ψηθούν οπότε ο γέρο Δημ. Τσιρίπ μας είπε ένα ωραίο τραγούδι επί της καταστάσεως και εδακρύσαμε όλοι. Ο γέρο Δημ. Τσιρίπ Σανταίος και αυτός αλλά πολλών ετών εκατοικούσε εις Δίρχαν χωριό της Τραπεζούντος ανακατευμένοι με Τούρκους οίτινες κατά την οπισθοχώρησην των Ρώσων άρχισαν να τους λεηλατούν και να τους κακοποιούν οπότε αυτοί κατέβησαν εις Τραπεζούντα και παρεπονήθησαν εις τον Μητροπολίτην Χρύσανθον όστις ανέφερε τα παράπονά τους εις τον Μουφτήν Τραπεζούντος και τους έδωσαν μίαν επιστολήν δια τους Τούρκους της Δίρχας όπως παύσωσι από τα έκτροπα κατά των Ελλήνων. Αλλά εξαγριωθέντες περισσότερον επυροβόλησαν κατ' αυτών και ετραυμάτησαν τον ανεψιόν του Παντελήν αυτοί δε διαφυγόντες εσώθησαν αι δε οικογένειαί των έφυγαν εις Τραπεζούντα εγκαταλείψαντες τας οικίας και περιουσίας των. Επί είκοσι ημέρας έζησαν εις ένα σπήλαιον του παραπλησίον χωρίου Σκάφιας αλλά και εκεί τους ανεκάλυψαν και αναγκάσθηκαν να φθάσουν εις Σάντα την 19^ην Φεβρουαρίου και έμειναν μαζί μας ο υιός του Νικόλαος ο ανεψιός του Δαμιανός και οι δύο αδελφοί Παναγιώτης και Γεώργιος Καλαϊτσίδης.

 2._ Ήλθαν από το χωριό οι σταλέντες και λέγουν ότι εις Πιστοφάντων ελεηλάτησαν αρκετά σπίτια οι Τσετέδες καθώς και εις Ισχανάντων το δικό μας σπίτι και του Ι. Ξανθόπουλου και ζώα μας εσφάγησαν. Ήλθεν και άλλος αξιωματικός με 10 στρατιώτας δήθεν χάριν τάξεως αλλά χειρότερον.
 Μερικοί εκ των Τσετέδων άρχισαν να φύγουν προς τα χωριά των. Μερικοί από τα παιδιά μη όντες συνηθισμένοι εις κακουχίας έφυγαν εις το χωριό καθώς και αι γυναίκες που ήσαν μαζί μας. Σήμερα πήραν και μερικούς Σανταίους οι Τούρκοι και τους έβαλαν εμπρός και ήλθαν να μας συναντήσουν πάλιν ενώ τους εφοβέριζαν ότι εάν μας ρίχνουν οι δικοί σας θα σας σκοτώσομεν όλους. Ηθέλησαν δια της βίας να πάρουν μαζί τους και τον πατέρα μας Χαρ. Κουρτίδην δια να τον στέλνουν δήθεν προς ημάς να μας συμβουλεύσει να παραδοθούμε αλλά γέρων αυτός και μη δυνάμενος να περάσει από τις χιονοστιβάδες και τα πυκνά δάση έκανε αντίστασην και δεν ήθελε να προχωρήσει οπότε τον εκακοποίησαν και ήθελαν πάλιν να τον τραβούν δια της βίας αλλά αυτός βγάζει ένα σουγιάν που είχε μαζί του και αυτοτραυματίζεται εις την κοιλίαν και μόνον τότε τον άφησαν και αυτοί ήλθαν αλλά ημείς επειδή αλλάξαμε το λημέρι δεν μας βρήκαν και γύρισαν πάλιν πίσω. 

3._ Μανθάνομε ότι αι οικίαι των φυγάδων ελεηλατίθησαν εντελώς δεν μας άφησαν τίποτε. Ο Σουλεημάν Κάλφας έκλεψε τα πρόβατα του Σωτηροπούλου και ήθελε να τα φυγαδεύσει αλλά εις Τερζάντων, κατόπιν διαμαρτυρίας ο αξιωματικός έστειλε και τον συνέλαβον και εδόθησαν πίσω τα πρόβατα. Ο δε αρχηγός των Τσετέδων Χασάν εφέντης λεγόμενος εξύλησε τον Ι. Κουφατσήν διότι είχε το θάρρος να διαμαρτυρηθεί προς τους αξιωματικούς ότι δεν υπήρχε διαταγή να φέρουν Τσετέδες μαζί των ενώ αυτοί τους επέτρεψαν και γέμισαν στα χωριά άνω των τριακοσίων. Εις το χωρίον Τσακαλάντων όπου έμειναν μόνον έξη επτά οικογένειαι την νύκτα ήλθαν Τσετέδες μαζί με τον Κάλφαν Σουλεϊμάν και ατίμασαν μερικές γυναίκες. Ότε δε το πρωί έγιναν διαμαρτυρία προς τον αξιωματικών αυτός μόνον τους επέπληξε και τους άφησε. Μετά την κατοχή των Ρώσων οι Αρμενείς είχαν σκοτώσει εις Κιμισλή τρεις ώρας μακριά της Σάντας δέκα οκτώ Τούρκους και εις Γιαγμούτερέν χωρία Τουρκικά οι Έλληνες έκαψαν ένα Τσαμί. Και αυτά οι Τσετέδες εκμεταλλευόμενοι έλεγαν ότι τάκαναν οι Σανταίοι και εζητούσαν επιμόνως να τους φανερώσουν τους δράστας ή δε άλλως απειλούσαν ότι θα σκοτώσουν πολλούς μεταξύ των οποίων έλεγαν ότι θα είναι και αθώοι δια να τους τρομοκρατήσουν και να εφαρμόσουν το πρόγραμμά τους που είχαν να σκοτώσουν τουλάχιστον εξήκοντα Σανταίους τους οποίους είχαν προδιαγεγραμμένους.
 Μόλις όμως εμάθαμεν αυτά ειδοποιήσαμεν στους πατριώτας μας ότι όταν σας ζητηθούν οι δράσται και παρόμοια και θα βρεθείτε σε δύσκολον θέσην να τους πείτε ότι ήσαν του Κουρτίδη τα παιδιά και ότι εσείς δεν ξέρετε τίποτε. Αφού ημείς ούτως ή αλλιώς δεν είχαμε σκοπόν έπ' ουδενί λόγω να παραδοθούμε σ' αυτούς. Και με την δικαιολογίαν αυτήν εγλύτωσαν από τις συκοφαντίες των. Εν τω μεταξύ όμως επειδή η κατάστασης ήτο αφόρητος απεφάσισαν οι Σανταίοι και κρυφίως έστειλαν δύο παιδιά εις Τραπεζούντα και ανέφεραν όλα αυτά εις τον Μητροπολίτην όστις διεμαρτηρήθη εις τον Βεχίπ πασάν και διέταξε να έρχεται ένας αξιωματικός προς καθησύχασην του τόπου. 

4._ Έφθασεν εις το χωριό ο νέος αξιωματικός Ισμαήλ Χακή λεγόμενος καταγόμενος εξ Ιωαννίνων και γνωρίζων καλώς την Ελληνικήν. Μόλις έφθασε διέταξε αμέσως και φύγαν οι Τσετέδες μηδενός εξαιρουμένου. Οίτινες απεφυλάκισαν και τους κρατουμένους αφού τους πήραν 5000 ρούβλια ως πρόστιμον. Επίσης ο εκ Γεμουράς Σεϊτ αγάς Κεμουρτσή ογλου σήμερα έβαλε τον πατέρα μας Χαρ. Κουρτίδην και Σάββαν Ξανθόπουλον και του υπέγραψαν δια της βίας γραμμάτιον 200 λιρών χρυσών διότι εν καιρώ Ρωσίας οι Αρμενείς του είχαν κλέψει τα πρόβατα ένα κοπάδι και τους κατήγγειλε και ως μάρτυρας έβαλε τον Ευκλείδην και Ιω. Ξανθόπουλον και οίτινες δεν παρουσιάσθησαν κατά την ημέραν της δίκης και ως εκ τούτου έπρεπε ημείς να τα πληρώσομεν τα πρόβατά του διότι οι Αρμενείς έφυγαν εις Ρωσίαν. Μόλις εμάθαμεν την φυγήν των Τσετέδων νύκτα πήγαμε στο χωριό και εμείναμε στο σπίτι του Ιω. Μελίδη δια να παρακολουθήσομε την κατάστασην από κοντά.

 5._ Η πρώτη διαταγή του αξιωματικού ήτο να παρουσιάσουν όλοι τα όπλα τους και να καταγραφούν, καθώς και οι φυγάδες να προσέλθουν να καταθέσουν τα όπλα τους και οι ίδιοι θα μείνουν ελεύθεροι ή δε άλλως αι οικογένειαί των θα απελαθούν εις Τραπεζούντα και οι ίδιοι θα αποκηρυχθούν.
 Οι στρατιώται του όμως καθημερινώς κακοποιούσαν τους κατοίκους όπως ταγίσουν καλά φαγητά και τους δώσουν καλά στρώματα. Έφθασαν οι εις Τραπεζούντα σταλέντες και έφεραν διαταγήν του Κουμαντάρ προς τον αξιωματικόν να φυλάξει καλώς την τάξιν και να μη αναγκάσουν τους χωρικούς. Λέγουν δε ότι ο Μητροπολίτης επέπληξε τον Φίλιππον Χειμωνίδην διότι όταν κατέβηκε εις Άγ. Ιωάννην με τον πρώτον αξιωματικόν και συνενοήθησαν με τους Τσετέδες δεν έπρεπε λέγει να τους επιτρέψουν να έρχονται μέσα στα χωριά. Επίσης ο αξιωματικός Ισμαήλ Χακή εξύλισε τον Ζαχαρίαν Γιαμάκ τον έως τότε Μουδούρην δια το ότι ημπόδιζε τους Σανταίους να αντισταθούν εις τους Τσετέδες και τους έφεραν στα χωριά και έτσι ο Ζαχαρίας κακήν κακώς έφυγε στην Λειβεράν κοντά στον Κύριλλον στιγματισθείς ως προδότης της πατρίδος του. 

8._ Μας ειδοποίησε ο Μητροπολίτης Χρύσανθος ότι να παρουσιασθώμε στον αξιωματικόν διότι ενήργησε καταλλήλως και εν περιπτώσει εγγυάται την απελευθέρωσήν μας. Επίσης στο χωριό ο Αξιωματικός εδήλωσε ότι να μη φοβηθούν από τίποτε διότι υπάρχει διαταγή να μείνουν ελεύθεροι και να εξακολουθούν τας εργασίας των.
 Βασιζόμενοι λοιπόν εις τους λόγους του Μητροπολίτη εφθάσαμε στο χωριό και κρύψαντες τα όπλα τα δικά μας εφοδιασθήκαμε με κάτι άχρηστα και παλαιούς Γράδες παρουσιασθήκαμε εις τον αξιωματικόν όστις αφού μας μίλησε επί μίαν ώραν και αφού επαίνεσε την πράξην μας διότι δεν παραδοθήκαμε στους Τσετέδες οίτινες είχαν κακάς διαθέσεις έναντί μας μας άφησεν ελευθέρους δίχως να μας πάρει τα όπλα ειπών : Είμαι κι εγώ παλικάρι και ουδέποτε καταδέχομαι να πάρω τα όπλα παλικαριών άτοινα επολέμησαν δια την ζωήν τιμήν και περιουσίαν των. Αν όμως θέλετε εσείς αργότερα τα καταθέτετε εις το καραούλι στον Τσιαούσην. Την επομένην ημείς δια να τον δώσομε να καταλάβει ότι δεν είχαμε προς την Κυβέρνησην κακάς διαθέσεις τα παρεδώσαμε στον Τσιαούσην όστις τα κατέγραψε και τα παρέλαβε. Άλλωστε ήσαν άχρηστα αυτά για μας διότι τα δικά μας τα κρύψαμε εν καιρώ ανάγκης να τα έχομεν διότι στους Τούρκους δεν υπήρχε εμπιστοσύνη. Μόνον οι εκ Δίρχας δεν παρουσιάσθησαν διότι ήτο άγνωστος η διαμονή τους εις Σάντα και αποφασίσαμε να τους κρατήσομε κρυφίως στο δάσος και να τους συντηρήσομε εκεί. Μετά την παράδοσήν μας αυτοί γύρισαν πάλιν προς την Δίρχαν να ίδουν τι γίνεται και εκεί και αργότερα να έλθουν. Ο αξιωματικός εγκατεστάθη εις το χωρίον Ισχανάντων μαζί με δέκα πέντε ζαντάρμες τους οποίους διετηρούσαμε όλοι οι Σανταίοι. Ήτο δε ο Ισμαήλ Χακή αξιωματικός σκληρός πολύ αλλά εξίσου εφέρετο και στους Τούρκους και δεν τους επέτρεπε να έλθουν οπλοφορούντες όπως ήτο το σύστημά τους εις την Σάντα. 

12._ Εδιόρισε σε όλα τα χωριά μικτάριδας και αζάδες και αγροφύλακας προς αποκατάστασην της τάξεως. Τον Χρήστον Σεβαστίδην με την γυναίκα του και Θεοφάνην Τσιαρτσή αφού εξύλισε τους εφυλάκισε διότι εις το χωριό τους Πιστοφάντων ήτο μία γυναίκα ενός Αρμενίου και τους εζητούσε όπλα και Αρμενοίς ή δε εφοβέριζε ότι θα κάψει το χωριό.
 Μαζευθέντες όθεν όλοι οι μικτάριδες και αζάδες και συσκεφθέντες απεφάσισαν να μαζεύσουν μερικά χρήματα και να τον δωροδοκήσουν και να βγάλει τους φυλακισμένους και την επομένην δύο εξ αυτών παρουσιάσθησαν εις τον αξιωματικόν και του δώσανε εξακόσια ρούβλια και τον παρεκάλεσαν να αφήσει τους φυλακισμένους αυτός παίρνει τα λεφτά και τους ίδιους αφού εξύλισε καλά εφυλάκισε και αυτούς και διέταξε στα χωριά να εκλέξωσι άλλους αντ' αυτών. Και την επομένην με συνοδείαν τους στέλνει εις Τραπεζούντα ως καταχραστάς. 

15._ Καλέσας όλους τους Μηκτάριδας και αζάδες τους ζητεί να τον παραδώσουν τριακόσια όπλα Μάουζερ λέγων ότι όλοι οι Σανταίοι είχαν ανά δύο ενώ δεν παρέδωσαν τίποτε και φοβερίζει να κάψει τα χωριά αν δεν παραδώσουν. Καθημερινώς παρουσιάζονται Τούρκοι προς αυτόν και συκοφαντούν και καταγγείλουν τους Σανταίους ότι εν καιρώ Ρωσίας τους ελήστευαν και εσκότωναν Τούρκους και διάφορα άλλα αλλά τους έδιωχνε όλους μη δίδων σημασίαν.

 17._ Ήλθεν ένας αξιωματικός δια να αντικαταστήσει τον Ισμαήλ Χακή ήσαν μαζί του και μερικοί Τσετέδες καθώς και ο υιός του Αλή Σοφόγλου εκ Σίμωνας και μας λέγει ότι κατ' αυτάς θα έλθει ο Σεϊτ αγάς εκ Γεμουράς.
 Ο νέος αξιωματικός έδειρε την γυναίκα του Αρμενίου Μικίρ και την μητέρα της εκ Πιστοφάντων καταγόμενες ζητών απ' αυτές να του πουν που βρίσκετε ο άνδρας της. Και ζητούσε ρούχα και υποδήματα δια τους άνδρας του από τους Σανταίους δωρεάν. Εν τω μεταξύ όμως του ήλθε διαταγή δια να φύγει δια την Ασίαν και παραλαβών τους άνδρας του έφυγε. 

20._ Η πείνα άρχισε να μαστίζει τα χωριά και ο Λαός ετρέφετο δίχως ψωμί με λάχανα και πατάτες. Σήμερα μερικές γυναίκες πήγαν εις Φτελέν δια να φέρουν λάχανα όπου βρήκαν τον Σουλεϊμάν Ατσέμογλην και μερικές γυναίκες να χαλνούν και να κάψουν τα σπίτια των και να ξεριζώνουν τα λάχανα. Έγιναν έξω φρενών αι δικές μας και αρπάξαντες ξύλα και πέτρες τους έδιωξαν σε κακά χάλια.
 Ήλθαν πάλιν εξ Άσιας τούρκοι των οποίων οι Κοζάκοι πήραν τις αγελάδες και κατήγγειλαν στον αξιωματικόν ότι ο Ευκλείδης Κουρτίδης τα πήρε αλλά ο αξιωματικός τους απέπεμψε και μάλιστα δια συνοδείας τους έβγαλε από τα σύνορα της Σάντας. 

21._ Ήλθεν ο Σεϊτ αγάς Κεμουρτσή ογλού με τον εξάδελφόν του Ισεϊν αγάν ίνα εισπράξει τις 200 λίρες από ημάς που είχε το γραμμάτιον. Και παρουσιασθείς εις τον αξιωματικόν του ζήτησε όπως φωνάξει τον πατέρα μας και Σάββαν Ξανθόπουλον και του καταβάλωσι τα λεφτά. Όταν παρουσιάσθη ο πατέρας μας στον αξιωματικόν και έμαθε την αιτίαν της κλήσεώς του ανέφερε εις τον αξιωματικόν πως συνέβη το πράγμα και ότι ναι μεν αυτός υπέγραψε το γραμμάτιον αλλά δια της βίας δια να γλιτώσει την ζωήν του καθώς φαίνεται και από την ημερομηνίαν της υπογραφής του γραμματίου. Ενοήσας ο Ισμαήλ Χακή περί τίνος πρόκειται απέπεμψε τον Σεϊτ αγάν διατάξας αυτόν να φύγει από την Σάντα την ίδιαν ημέραν. Ελθών κατόπιν στο σπίτι μας εζήτησε να του δώσωμεν κάτι να φύγει αλλά και ημείς τον διώξαμεν απειλών ότι αν φύγει ο αξιωματικός αυτός πάλιν θα τα εισπράξει. Φοβηθείς ο Ι. Ξανθόπουλος του οποίου και ο πατέρας είχε υπογράψει το γραμμάτιον και κρυφίως από ημάς συνεννοηθείς μαζί του του έδωσε ένα καλόν άλογο που είχε και του υπεσχέθη αργότερα να του δώση και άλλα και να μην πειράξει αυτόν. Ο Σεϊτ αγάς λαβών το άλογο κατέβηκε εις Πινατάντων και έμεινε το βράδυ εις την οικίαν του Ιωάννου Τριανταφυλλίδου όστις ήτο και αγροφύλαξ δίχως να ειδοποιήσει στον αξιωματικόν διότι οι αγροφύλακες είχαν διαταγήν ότι αμέσως να ειδοποιούν εις το Καρακόλι όταν θα εφιλοξενείτο εις το χωριό τους Τούρκος οποιοσδήποτε.
 Επίσης μόλις έφτασε στην Σάντα ο Ισμαήλ Χακή είχε καταγράψει όλα τα ζώα των κατοίκων και έδωσε διαταγήν να μη πωλήσουν κανένα ζώον δίχως να είναι ειδοποιημένος αυτός. Μόλις έμαθε ότι ο Ι. Ξανθόπουλος έδωσε το άλογό του στον Σεϊτ αγάν και ότι έμεινε στο σπίτι του αγροφύλακος Ιωάν. Τριανταφυλλίδη αμέσως τους εφώναξε στο Καρακόλι και δέσας τα χέρια και πόδια τους τους έδωσε ανά εκατόν ραβδισμούς και δώσας αυτούς σε δύο ζαντάρμες τους έστειλε να πάνε να βρούν τον Σεϊτ αγάν και να φέρουν πίσω το άλογο καθώς και του Κων/νου Γιαζιτσή το οποίον προς αυτόν δίχως άδειαν. 

24._ Διαταγή του αξιωματικού να παραδοθούν όλα τα είδη ιματισμού ρωσικού στρατού εις το Καρακόλι.

Απρίλιος 1918

Απρίλιος 1918

2._ Ήλθαν εκ Γιαγμούρ τερέ ένας Τσιαούσης και μερικοί Ζαντάρμες και ζητούσαν να τους παραδώσομεν μερικές αγελάδες λέγοντες ότι θα στρατολογήσουν και τους νέους. Μόλις όμως ειδοποιπήθη ο Ισμαήλ Χακού τους απέπεμψε και είπε στους χωρικούς να είναι ήσυχοι.
 12._  Ήλθε νέος Τσιαούσης και αντικατέστησε τον άλλον όστις το πρωί φεύγων έκλεψε τις κουβέρτες και τα στρώματα που εκοιμάτο και τα οποία ήσαν χωρικών ειδοποιηθείς ο Ισμαήλ Χακού έστειλε δύο ζαντάρμες κατόπιν του και έφεραν τα κλαπέντα πράγματα.
 19._ Πολλοί άνδρες και γυναίκες πήγαν εις το παρχάρ Αρνοστάλ δια να φέρουν χόρτα δια τα ζώα τους και τα οποία οι Ρώσοι είχαν δεματοποιήσει και τα άφησαν και έφυγαν. Εις Καζουκλή τους ανταμώνουν μερικοί Τούρκοι οίτινες ηθέλησαν να τους ληστεύσουν και να πάρουν τα ρούχα τους διαφυγών ο Γεώργ. Γωνιάδης ειδοποίησε τον Ισμαήλ Χακού και αμέσως με τους ζαντάρμες του φθάνει εκεί και τους γλίτωσε συνέλαβε μάλιστα και έναν ονόματι Σουλεϊμάν εκ Σιόπ Χανέ και τον έφερε στην Σάντα τον οποίον κατόπιν αφού έδειρε καλώς τον άφησε ελεύθερον. Ετρομοκρατούσε και απειλούσε τους Σανταίους αλλά εξ άλλου εφέρετο και πολύ καλώς προς αυτούς και τους επροστάτευε από τους Τούρκους και ως εκ τούτου οι Σανταίοι ήσαν ευχαριστημένοι απ' αυτόν διότι αι περιστάσεις ακριβώς τέτοιον αξιωματικόν ήθελον να γλιτώσει τον κόσμον.
 Και επειδή διεδόθη ότι θα αντικατασταθεί τη ενεργεία πολλών Τούρκων αμέσως οι Σανταίοι την 21^ην Μεγάλο Σάββατο έστειλαν εις Τραπεζούντα δύο παιδιά προς τον Μητροπολίτην όπως ενεργήσει παρά τω Βελίπ πασά και μένη ο ίδιος αξιωματικός στην Σάντα. Μας έλεγε συχνά ότι θέλω το Πάσχα να εορτάσητε όπως και πριν και να διοργανώσετε και χορούς και γλέντια ή δε άλλως θα αποδείξετε ότι δεν είστε ευχαριστημένοι από την Τουρκίαν. Όταν νύχτα πήγαμε στην εκκλησίαν ήλθε και αυτός και κατά την ανάστασην διέταξε τους Ζανταρμάδες και επυροβόλησαν ανά πέντε φυσίγγια. Και έτσι όλην την εβδομάδα του Θωμά γλεντούσαμε και χορεύαμε μαζί του σε όλα τα χωριά δια να έχομε την εύνοιάν του αν και είμεθα σχεδόν νηστικοί διότι οι Τούρκοι μας είχαν αποκλείσει και ψωμί δεν βρίσκετο σε κανέναν και ο κόσμος υπέφερε πολύ. 27._ Ήλθε ο Χατσή Μετσίτ εφέντης εκ Γιαγμούρτερε με μερικούς ενόπλους Τούρκους με πλαστά χαρτιά δήθεν να μαζέψει βούτυρον και αγελάδες δια την Κυβέρνησην πληρώνων το ήμισυ της αξίας των. Υποστηρίξας αυτόν και ο αξιωματικός είχε μαζέψει αρκετά από όλα τα χωριά και έφυγε μετά τρεις ημέρας.

Μάιος 1918

 

Μάιος 1918

3._ Ο Ισμαήλ Χακή έφυγε δια Τραπεζούντα. Πήγαν και πολλοί Σανταίοι μαζί του άνδρες γυναίκες και παιδιά όπως αγοράζωσι καλαμπόκι και διάφορα άλλα ψώνια. Εν τω μεταξύ όμως στα χωριά επικρατούσε φόβος ελλείψει του αξιωματικού.
 9._ Σήμερα επειδή θα ήρχοντο εκ Τραπεζούντος πολλοί άνδρες και γυναίκες πήγαιναν μέχρι Κιμισλί έναντι των δικών τους όπως τους βοηθήσωσι στα φορτία των. Μόλις όμως ανέβηκαν στο βουνό αντελήφθησαν Τούρκους πολλούς οπλισμένους να ληστεύουν τους εκ Τραπεζούντος ερχομένους και αμέσως γυρίζοντες πίσω ειδοποίησαν στα χωριά. Αμέσως οι Ζαντάρμες τρεις τέσσαρες και πολλά παιδιά δικά μας άοπλοι έτρεξαν προς βοήθειαν πυροβολούντες αλλά ως εκ της αποστάσεως τρίωρον μακριά το κακόν είχε συμβεί. Πλησιάσαντες οι Ζαντάρμες οι Τούρκοι παίρνοντες μαζί τους τους άνδρας έφυγαν αφήσαντες επί τόπου τρεις γυναίκες σκοτωμένες την Κυριακήν Κουρτίδου, Δέσποιναν Αμοιρίδου και Βασιλικήν Ποροζάν, αι δε άλλες εσκόρπισαν εδώ και εκεί. Μετεφέρθησαν αμέσως τα πτώματά των και την επομένην ενταφιάσθησαν. Όλην την νύκτα έφθαναν ανά δύο τρεις άνδρες πληγωμένοι και μη οίτινες διέφυγον από την συνοδείαν και μέσον του δάσους ήρχοντο ο Γεώργιος Πηλείδης ήλθε τραυματίας εις τον βραχίονα.
 10._ Ήλθαν μερικά παιδιά εξ Ούζης δικά μας και λέγουν ότι εις Τσιαπόγλη ταφία είναι πολλοί άνδρες σκοτωμένοι. Αμέσως πήγαν και φέραν τα πτώματα του Χαραλάμ. Και Δημητρίου Χαριάδου του Παντελή Σεβαστίδου, Χρήστου Πιστοφίδου, Θεμιστοκλέους Αλτιπαρμάκ και Θεοφίλου Καρπουζίδου. Μετά τον ενταφιασμόν αυτών εστάλη αμέσως ταχυδρόμος εις Τραπεζούντα δια να ειδοποιήσει το γεγονός. Μόνον ο Περικλής Λιανίδης εξηφανίσθη και μόνον μετά τέσσαρας ημέρας την 13^ην ευρέθη το πτώμα του και μετεφέρθη προς ταφήν. Βρέθηκαν και μερικά από τα άλογα των φονευθέντων τα δε άλλα εξηφανίσθησαν. Το γεγονός τούτο είχε τρομοκρατήσει τους Σανταίους διότι θα σκότωναν και πολλούς άλλους αν δεν επρολάβαιναν οι Ζαντάρμες από τα χωρία.
 16._ Ήλθε εκ Τραπεζούντος ο Ισμαήλ Χακή και λέγει ότι πολλοί από τους δράστας συνελήφθησαν εις Τσιακανόην και εστάλησαν εις Τραπεζούντα . Εν τω μεταξύ όμως η κατάστασης επιδεινούτο και παντού από τα γύρω Ελληνικά χωριά μανθάνωμεν ληστείες και φόνους δίχως η Κυβέρνησης να ενδιαφέρεται διόλου.
 25._ Ήλθε ένας αξιωματικός Μινίπ εφέντης λεγόμενος και άραψ την καταγωγήν μαζί με λίγους στρατιώτας δια να πάγει εις Γιαγμούρτερεν εις το παρχάρι του Σουλεϊμάν Κάλφα όστις από ληστείες και διώξεις των Ελληνικών χωριών είχε μαζέψει ένα κοπάδι πρόβατα και ένα κοπάδι αγελάδες δια να τα πάρει και να τα φέρει εις Τραπεζούντα.
 27._ Από το παρχάρι Τσιαμουρόπα έκλεψαν οκτώ αγελάδες Τούρκοι.
 28._ Ο Μινίπ εφέντης ελθών εκ Γιαρμούτερέ κατέβασε όλα τα πρόβατα και αγελάδια του Κάλφα καθώς και επτά Τούρκους οίτινες οπλισμένοι τα φύλαγαν και τους έφερε εις Σάντα όπου τους εφυλάκισε και την άλλην ημέραν πήγε πάλιν και κατέβασε και τα πρόβατα και αγελάδια του Χατσή Μετσίτ εφέντη τα οποία είχε μαζέψει από Ελληνικά χωριά δήθεν δια την Κυβέρνησην έφερε και χειροδέσμιον τον Χελήμ Κιουλόγλουν αρχηγόν τσετέδων όταν ήλθαν εις Σάντα. Περνώντας ο Μινίπ εφέντης από το Τούρκικο παρχάρι Σκορδέν άνωθεν της Σάντας έδειρε καλά τον χότσιαν Χατσή Ισεϊν εφέντην εκ Γιλιτσιάντων όστις κατήγγειλε εις αυτόν ότι δήθεν χθες ο Ευκλείδης Κουρτίδης ήτο μαζί του και έκλεψε επτά αγελάδες και έσφαξε. Διότι ο Μινίπ εφέντης πηγαίνοντας εις Γιαγμούρτερεν πήρε μαζί του τέσσαρα πέντε παιδιά Σανταίους τους οποίους όπλισε και τους είχε ως σωματοφυλακή. Αλλά ο Ευκλείδης δεν ήτο μαζί του.
 30._ Ήλθαν πολλοί χωρικοί Τούρκοι και εζήτησαν από τον Μινίπ εφέντην να πάρωσι πίσω τα ζώα τους τα οποία ήσαν μαζί με του Κάλφα και Χατσή Μετσίτ εφέντη. Αλλά αυτός εκτός που δεν τους έδωσε τίποτε τους έκλεισε φυλακή. Όλην την ημέραν έκανε βόλτες μαζί μας και επεσκέφθη την Εκκλησίαν και το Σχολείον και έμεινε κατενθουσιασμένος από την πρόοδον των Σανταίων. Και μαθών τα τελευταία γεγονότα της Σάντας μας συνεβούλευε και μας παρότρυνε να κάνομε και ημείς τα ίδια στους Τούρκους προς εκδίκησην και έλεγε ότι αυτοί οι Τούρκοι είναι θρασύδειλοι και μόνον η βία θα τους αναγκάσει να μη σας πειράξουν. Μας συνεβούλευε δε να ενεργήσομε μέσον του Μητροπολίτου να έλθει αυτός στην Σάντα και τότες "εγώ ο ίδιος θα σας οργανώσω".
 Επειδή ήτο αγράμματος και άραψ την καταγωγήν εμισούσε πολύ τους εντόπιους Τούρκους και τους εβασάνιζε.